Κάθε τεχνολογικό επίτευγμα, ενώ αρχικά  επινοείται για θετικό σκοπό, στην πορεία καταλήγει να έχει τόσο την καλή όσο και την κακή του εφαρμογή. Αυτό ισχύει και για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η καλή χρήση των οποίων είναι προφανής  και αδιαμφισβήτητα σημαντική. Η κακή τους εφαρμογή είναι η ταχύτατη και ανεξέλεγκτη διασπορά ‘ψευδών’ ειδήσεων (fake news) από διάφορα lobbies με αδιευκρίνιστες σκοπιμότητες που εκμεταλλεύονται την έλλειψη κριτικής σκέψης από πλευράς κοινού, το οποίο είτε δεν προλαβαίνει να ‘φιλτράρει’ την πληροφορία που δέχεται καθημερινά είτε φιλτράρει με βάση το συναίσθημα, εστιάζοντας την κριτική του σκέψη στην αληθοφάνεια του τίτλου των fake news.

 Για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων επιστρατεύονται άνθρωποι ειδικοί στο marketing οι οποίοι με τις κατάλληλες λέξεις ή φράσεις αγγίζουν τις ευαισθησίες του καταναλωτικού κοινού και το επηρεάζουν ανάλογα προς  την εκάστοτε επιθυμητή κατεύθυνση. Δύο από τα κορυφαία αυτά ‘ευαίσθητα’  θέματα της εποχής είναι η υγεία και η κλιματική αλλαγή (επιβάρυνση του περιβάλλοντος), στα οποία γίνεται αναφορά  στο παρόν άρθρο.

 Είναι ευρέως γνωστή η διασπορά ψευδών ειδήσεων για το γάλα, τα εμβόλια στα παιδιά, το εμβόλιο για τον COVID-19 τελευταία, οι απόψεις των vegans για το κρέας και τα λοιπά τρόφιμα ζωικής προέλευσης, κ.ά. Για λόγους διαθεσιμότητας χώρου θα περιοριστώ στο τελευταίο, δεδομένου ότι τα τελευταία χρόνια βάλλονται άνισα και άδικα τα προϊόντα ζωικής προέλευσης (γάλα, κρέας, αυγά) και ιδιαίτερα η κατανάλωση κρέατος, όχι κατ’ ανάγκην από σκοπιμότητα (?) αλλά ενδεχομένως από άγνοια των πραγματικών στοιχείων που αφορούν στο εν λόγω θέμα. ΟΙ θιασώτες του κινήματος των vegans επικαλούνται επιχειρήματα, κυρίως υγείας και περιβάλλοντος, που ουσιαστικά δεν τεκμηριώνονται επιστημονικά. Αντίθετα, εκμεταλλεύονται το γεγονός ότι οι άνθρωποι σήμερα έχουν απομακρυνθεί πολύ από τον πρωτογενή τομέα (εκτροφή παραγωγικών ζώων) και την κοινωνικο-οικονομική του σημασία, ενώ έχουν έλθει πολύ κοντά με τα ζώα συντροφιάς. Αυτό ευνοεί σημαντικά την εύκολη και άκριτη αποδοχή των ΄συνθημάτων ’  που διακινούνται, π.χ. για τις επιπτώσεις της κατανάλωσης κρέατος στην υγεία του ανθρώπου και το περιβάλλον.

 Ένα από τα βασικά επιχειρήματα των «φιλοσοφικών» απόψεων των vegans είναι ότι τα ζώα έχουν δικαιώματα τα οποία παραβιάζει ο άνθρωπος και τα χρησιμοποιεί όπως αυτός νομίζει, αποφεύγοντας όμως συστηματικά να αναφέρουν γιατί τα φυτά, των οποίων κάνουν αποκλειστική χρήση, που είναι επίσης ζώντες οργανισμοί όπως τα ζώα, δεν έχουν δικαιώματα. Επιπλέον, δεν σχολιάζεται το ότι για το φυτά, και ως εκ τούτου για τα φυτικής προέλευσης τρόφιμα, χρησιμοποιούνται τεράστιες ποσότητες λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων με τις γνωστές δυσμενέστατες επιπτώσεις τόσο στην υγεία των καταναλωτών όσο και στο περιβάλλον, από την παραγωγή και τη χρησιμοποίησή τους.

 Οι vegans ισχυρίζονται ότι η κατανάλωση του κρέατος όχι μόνο δεν είναι απαραίτητη αλλά κάνει κακό στην υγεία, χωρίς όμως καμία αναφορά στην ποσότητα που συνιστάται να καταναλώνεται. Βεβαίως η υπερβολική κατανάλωση κρέατος δεν ενδείκνυται, γι’ αυτό άλλωστε στο δυτικό κόσμο της αφθονίας τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μείωση της κατανάλωσής του. Μια ποσότητα κρέατος όμως, που συνιστάται διαιτολογικά – ιατρικά, είναι επιβεβλημένη για λόγους υγείας τόσο στα νεογνά όσο και στα άτομα της τρίτης ηλικίας. Το κρέας αποτελεί τρόφιμο υψηλής διατροφικής αξίας, απαραίτητο για την υγεία και ευζωία του ανθρώπου διότι εφοδιάζει τον οργανισμό με απαραίτητα αμινοξέα και λιπαρά οξέα που δεν ανευρίσκονται ή είναι οριακά στα τρόφιμα φυτικής προέλευσης, με βιταμίνες Α, D, B2, B6 και B12 και ανόργανα στοιχεία, όπως ασβέστιο, σίδηρο, ψευδάργυρο, ιώδιο κ.ά., η βιοδιαθεσιμότητα των οποίων είναι υψηλότερη εκείνης των τροφίμων φυτικής προέλευσης.

  Το κρέας με τα θρεπτικά του συστατικά είναι απολύτως απαραίτητο για τις πρώτες 1000 ημέρες της ζωής του ανθρώπου (κυοφορία-ανάπτυξη εμβρύου και νεογνού, τουλάχιστον τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής του) γιατί εξασφαλίζει άριστη ανάπτυξη σώματος και εγκεφάλου, καθοριστικής σημασίας για την ψυχοσωματική υγεία στη μετέπειτα ζωή του. Για τα άτομα της τρίτης ηλικίας, στα οποία ο καταβολισμός (φθορά) υπερτερεί του αναβολισμού (σύνθεσης) της μυϊκής μάζας, το κρέας βοηθά στη διατήρησή της αποτρέποντας (μειώνοντας)  τα περιστατικά καταγμάτων από πτώση λόγω αδυναμίας του μυϊκού συστήματος.

  Πέραν όμως της συμβολής του κρέατος στην υγεία του ανθρώπου, θέμα για το οποίο έχουν γίνει αναρίθμητες επιστημονικές μελέτες που τεκμηριώνουν την αναγκαιότητα της κατανάλωσής του, δεν πρέπει να παραβλέπεται και η απόλαυση από την κατανάλωσή του καθώς  και η ‘κοινωνική ‘ του διάσταση που συνδέεται με την διατροφική και πολιτιστική κληρονομιά κάθε λαού. Γι’ αυτό θα ήταν σωστότερο και ‘εντιμότερο’ να συνιστάται από τους φανατικούς αρνητές του η μέτρια ή περιορισμένη, αντί της υπερβολικής, κατανάλωσή του, όπως γίνεται, για παράδειγμα, με το κρασί για το οποίο διακηρύσσεται, πολύ ορθά, η μέτρια κατανάλωσή του που χαρίζει υγεία και ευχαρίστηση (οίνος ευφραίνει καρδίαν) αντί της υπερβολικής που  δημιουργεί πολλά και σοβαρά προβλήματα.

 Κάποιοι από τους ισχυρισμούς των vegans θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και ως ‘υποκριτικοί’ ή/και ‘εγωϊστικοί’  διότι στο δυτικό κόσμο υπάρχει αφθονία τροφίμων που μπορούν να εξασφαλίσουν ένα σχετικά οριακό ‘επαρκές-ισόρροπο’ διαιτολόγιο ενώ στις χώρες του αποκαλούμενου ‘τρίτου κόσμου’  λείπουν ακόμα και βασικά τρόφιμα,  με αποτέλεσμα να πεθαίνουν χιλιάδες παιδιά καθημερινά από υποσιτισμό. Το επιχείρημα να χρησιμοποιηθούν οι  διαθέσιμες για καλλιέργεια εκτάσεις του πλανήτη για παραγωγή τροφίμων, με αντίστοιχη μείωση αυτών για παραγωγή ζωοτροφών, δεν ευσταθεί διότι οι εν δυνάμει να παραχθούν ποσότητες τροφίμων φυτικής προέλευσης δεν επαρκούν για τη διατροφή των 7,7 δις κατοίκων του πλανήτη σήμερα, και πολύ περισσότερο για τα 9,7 δις που αναμένονται για το 2050, πέραν του γεγονότος ότι για να επιτευχθεί υψηλή παραγωγικότητα, προκειμένου να καλυφθούν οι αυξημένες ανάγκες σε τρόφιμα, θα χρειαστεί να παραχθούν και χρησιμοποιηθούν τεράστιες ποσότητες λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή, στοιχεία που επικαλούνται οι vegans ως επιβαρυντικά για την παραγωγή και κατανάλωση τροφίμων ζωικής προέλευσης. Επομένως, το επιχείρημα αυτό της φιλο-περιβαλλοντικής φιλοσοφίας των vegans καταρρίπτεται.

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι παραβλέπεται σκόπιμα (?) από τους vegans ότι το 57 % των εκτάσεων της γης (βοσκότοποι, δάση, κ.λ.π.)  δεν προσφέρεται για καλλιέργεια και παραγωγή τροφίμων φυτικής προέλευσης. Μόνο το 14 % αυτών χρησιμοποιείται για παραγωγή ζωοτροφών (δημητριακά, σόγια, κ.ά.) που χρησιμοποιούνται στη διατροφή, κυρίως, των μονογαστρικών ζώων (χοίρων, πτηνών), που ανταγωνίζονται τα τρόφιμα για τον άνθρωπο. Η βοσκήσιμη ύλη βοσκοτόπων και δασών, μαζί με τα φυτικά υπολείμματα των καλλιεργειών και των τροφίμων φυτικής προέλευσης, που δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη διατροφή του ανθρώπου, χρησιμοποιούνται και αξιοποιούνται στη διατροφή των παραγωγικών ζώων (κυρίως βοοειδών και αιγοπροβάτων) με αντίστοιχη παραγωγή τροφίμων ζωικής προέλευσης (γάλα, κρέας, αυγά) υψηλής βιολογικής αξίας και αναντικατάστατα για την υγεία και ευζωία του ανθρώπου.

 Όσον αφορά στην περιβαλλοντική επιβάρυνση από την παραγωγή τροφίμων ζωικής προέλευσης, είναι γεγονός και αποδεκτό ότι η εκτροφή των ζώων επιβαρύνει το περιβάλλον με τα εκπεμπόμενα αέρια του θερμοκηπίου (διοξείδιο του άνθρακα, μεθάνιο, υποξείδιο του αζώτου, κ.λ.π.), αν και αποτελούν περίπου το ένα πέμπτο αυτών που εκπέμπονται από τις μεταφορές. Όμως πρέπει να τονιστεί ότι καταβάλλονται σοβαρότατες προσπάθειες για τη μείωση των εκπομπών αυτών  και των δυσμενών τους επιδράσεων στην κλιματική αλλαγή, μέσω της γενετικής βελτίωσης και  της κατάλληλης διατροφής των ζώων, του ορθού τρόπου διαχείρισης των αποβλήτων των κτηνοτροφικών μονάδων, της παραγωγής ζωοτροφών με μειωμένο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, κ.ά. Για το σχεδιασμό της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής ( 2020 – 2027 ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης  (ΕΕ) έχουν ήδη τεθεί οι σχετικοί με το περιβάλλον στόχοι στους οποίους περιλαμβάνονται: μείωση των φυτοφαρμάκων κατά 50%, των λιπασμάτων κατά 20 % και αύξηση των εκτάσεων για βιολογική καλλιέργεια κατά 25 %. Επίσης,  διατίθενται τεράστια ποσά από την ΕΕ στην έρευνα με στόχο τη μείωση του αποτυπώματος του άνθρακα στα παραγόμενα τρόφιμα ζωικής (και φυτικής) προέλευσης.  Πρόσφατη μελέτη που χρηματοδοτήθηκε από την ΕΕ, στην οποία συμμετείχε το Εργαστήριο Φυσιολογίας Θρέψεως και Διατροφής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, έδειξε ότι η αιγοπροβατοτροφία μας, με εφαρμογή κάποιων απλών τεχνικών μείωσης των αερίων του θερμοκηπίου, μείωσε το αποτύπωμα του άνθρακα του γάλακτος κατά 16 %.  Επομένως, ο πλανήτης μας δεν θα σωθεί από την μη κατανάλωση προϊόντων ζωικής προέλευσης. Ο περιορισμός, όμως, της κατανάλωσής τους με ταυτόχρονη λήψη μέτρων περιορισμού των εκπεμπόμενων αερίων από την άσκηση της κτηνοτροφικής δραστηριότητας, μπορεί να μειώσει σημαντικά και αποτελεσματικά την περιβαλλοντική επιβάρυνση του εν λόγω παραγωγικού  κλάδου.

 Αμφιβάλλω, ειλικρινά, αν οι θιασώτες του κινήματος των vegans γνωρίζουν ότι η άσκηση της κτηνοτροφίας αποτελεί μοναδική ευκαιρία απασχόλησης και αναντικατάστατη πηγή εισοδήματος για πολλές μειονεκτικές περιοχές ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών του πλανήτη και το ρόλο που διαδραματίζει αυτή στη διατήρηση της  βιοποικιλότητας  και την αποτροπή της εγκατάλειψης ορεινών περιοχών με ό,τι  αυτή συνεπάγεται (διάβρωση, ερημοποίηση, κ.ά.).

 Σαφή και συνειδητή απόπειρα παραπλάνησης του καταναλωτικού κοινού αποτελεί, επίσης,  και η προσπάθεια χρήσης ονομάτων καθιερωμένων κρεοσκευασμάτων, όπως μπιφτέκι, λουκάνικο, φιλέτο, ζαμπόν, μπέϊκον, καρπάτσιο, κ.ά., από φυτικής προέλευσης υλικά. Ευτυχώς η ΕΕ αντέδρασε σωστά και απέτρεψε νομικά την σκόπιμα παραπλανητική αυτή προσπάθεια.

Τα τελευταία χρόνια προβάλλεται επικοινωνιακά η παραγωγή ‘τεχνητού κρέατος’ (animal free meat) με τη μέθοδο της εργαστηριακής κυτταροκαλλιέργειας από ζωικά κύτταρα. Η αιτιολογία παραγωγής του έχει κάποια κοινά στοιχεία με αυτά των vegans, όπως η περιβαλλοντική επιβάρυνση από την εκτροφή των ζώων, η αποφυγή πρόκλησης πόνου στα ζώα κατά τη σφαγή τους κ.ά.  Η νέα, σχετικά, αυτή τεχνολογία, αν και βρίσκεται σε αρχικό στάδιο, υποστηρίζεται από κάποιους επενδυτές για την ανάπτυξή της. Ο δρόμος για την επιτυχία του εγχειρήματος εκτιμάται ότι θα είναι μακρύς διότι απαιτεί, πέραν της τεχνολογικής ανάπτυξης, αποδοχή από τους καταναλωτές, αποδεικτικά στοιχεία ασφάλειας (safety) για τον καταναλωτή, δημιουργία νομικού πλαισίου κ.λ.π. Εν τούτοις η ΄προπαγάνδα’ ενισχύεται από κάποια lobbies, προετοιμάζοντας την αποδοχή του από το καταναλωτικό κοινό με την κατάλληλη ψευδεπίγραφη επιχειρηματολογία.

Κατόπιν όλων αυτών, προκύπτει το συμπέρασμα ότι οι απλοί πολίτες-καταναλωτές δεν έχουν παρά να ενημερώνονται κατά το δυνατόν καλύτερα για όλα αυτά που κυκλοφορούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και όχι μόνο, και να ‘φιλτράρουν’ τέτοιου είδους ειδήσεις γιατί ενέχουν σκοπιμότητα και ενδεχομένως επικινδυνότητα στο άμεσο ή απώτερο μέλλον. Προσωπικά δεν πιστεύω ότι σκοπός τέτοιων ερευνών και προσπαθειών είναι να σώσουν τον πλανήτη από την πείνα και την κλιματική αλλαγή, αλλά το κέρδος και πολλά άλλα απρόβλεπτα. Ένα απλό ερώτημα που προκύπτει άμεσα είναι αν και κατά πόσο θα διασφαλιστεί η επάρκεια τροφίμων (food security), που επικαλούνται μεταξύ άλλων, στις αναπτυσσόμενες χώρες οι οποίες προσπαθούν να καλύψουν ένα ποσοστό των αναγκών τους σε τρόφιμα από ιδιοπαραγωγή για να επιβιώσουν, όταν  η διάθεση ‘τεχνητού κρέατος’  θα ελέγχεται από πολυεθνικές εταιρείες οι οποίες θα έχουν επενδύσει στον τομέα αυτό και θα καθορίζουν αποκλειστικά τις τιμές διάθεσης, πέραν των πιθανών προβλημάτων που ενδεχομένως προκύψουν από μια τέτοια τεχνολογία για την υγεία και ασφάλεια των καταναλωτών γενικότερα.

Κατά συνέπεια, ασφαλής είναι ο ενημερωμένος καταναλωτής, στο βαθμό που αυτό είναι δυνατόν, ο οποίος δεν ενδίδει άκριτα σε κάθε είδηση ή πληροφορία, αμφιβόλου χρησιμότητας και  σκοπιμότητας, που κυκλοφορεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Γεώργιος Ζέρβας

Ομ. Καθηγητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Μέλλος του  Δ.Σ. της Ελληνικής Γεωργικής Ακαδημίας

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό GRILL, Ιαν. – Φεβρ. 2022, τεύχος 38, σελ.79-81.